کسب‌وکارهایی موفق هستند که سریع و پیوسته و مؤثر رشد می‌کنند. اما کسب‌وکارها نمی‌توانند در خلاء، تکامل پیدا کنند. آن‌ها نیاز به منابع مختلف و سرمایه دارند که برای دستیابی به آن باید یک «شبکه‌ی همکاری» (Cooperation)، متشکل از شرکاء، تأمین‌کنندگان و مشتریان شکل گیرد.
عاطفه محیب
تحلیل‌گر واحد برنامه‌ریزی استراژیک و طراحی کسب‌و‌کارپاد
از سویی در مواجهه با چالش‌هایی همچون مدیریت منافع، رهبری بازار، مواجهه با موج‌های نوآوری و غیره، رویکرد سنتی مدیران تقابل با رقیبان و جنگ بر سر قدرت است (مور، ۱۹۹۳) (Moore)؛ اما در عصر تحول دیجیتال، «ماهیت رقابت» (Competition) نیز در حال تغییر است و دنیای تجارت به استقبال الگوواره‌ای (Paradigm) جدید رفته است. «زیست‌بوم کسبوکاری دیجیتال» (Digital Business Ecosystem) که بستری برای تحقق «رقابت همکارانه» (Coopetition) ایجاد کرده است (ژاکوبیدس، ۲۰۱۹) (Jacobides). در این مقاله سعی داریم با مفاهیم پایه زیست‌بوم و چند نمونه از آن در دنیای تجارت آشنا شویم.
واژه‌ی زیست‌بوم به چه معناست؟
به احتمال زیاد برای اولین بار در درس زیست‌شناسی با واژه زیست‌بوم (اکوسیستم) آشنا شدید؛ اصطلاحی که در سال ۱۹۳۵ توسط تانسلی ارائه شده است. این مفهوم که جایگزین اصطلاح «جامعه‌ی زیستی» شده است بر درکی عمیق‌تر از چرخه‌ی زندگی بنا نهاده شده است و سیستم پیچیده‌ی زیستی و اجزای آن را ورای موجودات زنده و شامل تمامی عوامل فیزیکی بی‌جان و جاندار می‌داند. به طور کلی در بوم‌شناسی، زیست‌بوم را جامعه‌ی زیستی می‌دانند که در آن موجودات زنده و محیط فیزیکی با هم در تعامل هستند.
آنچه در زیست‌بوم‌ها حائز اهمیت است، وابستگی اعضاء و پیچیدگی سیستم می‌باشد. این ویژگی زیست‌بوم را نسبت به تغییرات آن آسیب‌پذیر می‌کند؛ ممکن است از بین رفتن یک گونه گیاهی یا جانوری منجر به نابودی کل زیست‌بوم شود.
برای مثال تالابی در کالیفرنیا، چهار گونه دارد: ماهی کپور، پرنده‌ی دریایی، حلزون شاخ‌دار و نوعی انگل. در میان این چهارگونه، انگل در مراحل اولیه‌ی رشد در بدن حلزون و ماهی سکنی گزیده است و در مرحله بلوغ وارد بدن پرنده می‌شود و تخم‌گذاری می‌کند. تخم‌های انگل توسط مدفوع پرنده همه جا پخش می‌شود و توسط حلزون خورده می‌شود. از سوی دیگر انگل باعث تغییر در رفتار میزبان خود می‌شود. حلزون به سمت آب‌هایی که ماهی کپور زندگی می‌کند هدایت می‌شود و شکار می‌شود و ماهی کپور نیز ترس خود را از پرندگان از دست می‌دهد و راحت‌تر شکار می‌شود. این چرخه‌ی زندگی انگل است که یک زیست‌بوم را ایجاد کرده است. در دوره‌ای مقامات تصمیم گرفتند برای سالم‌سازی ساحل، انگل‌ها را از بین ببرند. این تصمیم باعث شد زیست‌بوم از هم بپاشد؛ حلزون‌ها دیگر به سمت آب نرفتند، در نتیجه ماهی‌های کپور هم که با کمبود غذا مواجه شده بودند ناپدید شدند و پرندگان دریایی از بین رفتند.
زیست‌بوم در دنیای تجارت
مفهوم «زیست‌بوم»، در سال ۱۹۹۳ توسط جیمز مور به دنیای مدیریت و تجارت معرفی شد. پس از آن، این کلمه در ترکیب با کلمات دیگری مانند کسب‌وکار، کارآفرینی، نوآوری و … مفاهیم جدیدی را به دنیای کسب‌وکار ارائه کرده است.
در ادامه چند نمونه‌ی رایج زیست‌بوم را بررسی خواهیم کرد.
زیست‌بوم کسبوکاری
مفهوم «زیست‌بوم کسبوکاری» به تفکر زیست‌بومی برگرفته از طبیعت در روابط تجاری نگاه می‌کند. پس از جیمز مور که برای اولین بار این مفهوم را به دنیای تجارت عرضه کرد، سایر محققان به توسعه‌ی این تعریف پرداختند. در تعریف دیگری که در سال ۲۰۱۵ توسط تسه، باسوله و همکاران (Tse, Basule et al) ارائه شده است؛ زیست‌بوم کسبوکاری شامل طیف وسیعی از بازیگران است که با هم پیوستگی درونی دارند و از طریق همکاری و رقابت، ظرفیت یکدیگر را برای تأمین نیاز مشتری بالا می‌برند. توجه کنید که زیست‌بوم کسبوکاری برخلاف تعریف بوم‌شناسی (Ecologic)، ممکن است خودسازمان‌دهنده نباشد و توسط یک بازیگر اصلی (مانند پلتفرم) هدایت شود (توبیاس موریتز گوگنبرگر، ۲۰۲۰) (Tobias Moritz Guggenberger).
زیست‌بوم پلتفرمی
با ظهور زیست‌بوم‌های دیجیتال‌محور، مفهوم «زیست‌بوم پلتفرمی» (Platform Ecosystem) معنی پیدا کرد. برای مثال در اپ استورها یک توسعه‌دهنده می‌تواند محصول و خدمات نرم‌افزاری خود را در قالب اپلیکیشن‌ها و بر بستر منابع اشتراکی مانند APIها، SDKها و IDEها توسعه و انتشار دهند. این منابع توسعه‌دهندگان را قادر می‌سازد بر بستر فناوری‌های نوین، محصولات دیجیتال ارائه دهند، تکاپوی زیست‌بوم را افزایش دهند و منبعی ثابت از نوآوری خارجی ایجاد کنند.
به طور کلی، نوآوری خارجی و مشارکت سوم شخص (Third-Party) دو اصل اساسی زیست‌بوم‌های پلتفرمی هستند که از طریق زیرساخت‌های تکنولوژیک برای ایجاد نوآوری خارجی و شبکه‌ای که کاربران و تأمین‌کنندگان و فروشندگان را گرد هم می‌آورد امکان‌پذیر می‌شود (توبیاس موریتز گوگنبرگر، ۲۰۲۰).
زیست‌بوم خدمات‌محور
زیست‌بوم خدمات‌محور، متشکل از سرویس‌دهنده، مصرف‌کننده و توسعه‌دهنده است که با همکاری یکدیگر خدمات جدیدی را ایجاد کرده و در زیست‌بوم، ارزش‌آفرینی می‌کنند. معماری زیست‌بوم خدمات‌محور، اشتراک‌گذاری منابع و تبادل سرویس را بین بازیگران اصلی مهیا می‌کند. این زیست‌بوم یک سیستم پویاست چراکه سرویس‌های ارایه شده و تعاملات همواره در حال تغییر و تحول هستند (توبیاس موریتز گوگنبرگر، ۲۰۲۰).
زیست‌بوم نوآوری
این زیست‌بوم همانند زیست‌بوم کسبوکاری است با این تفاوت که عضویت بازیگران نوآور و مبتکر موجب خلق محصولات و خدمات نوآورانه می‌شود. تفاوت دیگر این دو مدل زیست‌بوم این است که تمرکز زیست‌بوم کسبوکاری بر جذب ارزش است اما زیست‌بوم نوآورانه بر خلق ارزش (توبیاس موریتز گوگنبرگر، ۲۰۲۰).
زیست‌بوم نرم‌افزاری
زیست‌بوم‌های نرم‌افزاری، امکان تعامل ذی‌نفعان را بر بستر تکنولوژی فراهم می‌کنند. می‌توان از سیستم‌عامل اندروید به‌عنوان یک مثال ملموس نام برد. هدف این سیستم‌ها تولید و ارائه خدمات دیجیتال و نرم‌افزار است. البته در این زیست‌بوم‌ها جنبه کسبوکاری نیز حائز اهمیت است؛ برای مثال مدل کسب‌وکار یا رضایت مشتری از مفهوم زیست‌بوم نرم‌افزاری جدایی‌ناپذیرند (توبیاس موریتز گوگنبرگر، ۲۰۲۰).
زیست‌بوم دیجیتال
زیست‌بوم‌های فوق این قابلیت را دارند که با هم ترکیب شوند و سیستمی جدید را ایجاد کنند. برای مثال تمامی زیست‌بوم‌های یاد شده قابل دیجیتالی شدن هستند؛ لذا به صورت مستقل به معرفی آن نپرداختیم. اما این ترکیب می‌تواند در زیست‌بوم ویژگی‌های جدیدی ایجاد کند.
جمع‌بندی
در این مطلب با مفهوم زیست‌بوم آشنا شدیم؛ مفهومی که «سرزمین هوشمند پاد» را بر آن بنا نهاده‌ایم. در این راه، چشم‌انداز خود را تبدیل‌شدن به بزرگ‌ترین زیست‌بوم دیجیتال کشور تعریف کردیم. برای نیل به این هدف لازم است بیش‌ازپیش با جوانب این الگوواره‌ی پیچیده و نوین آشنا شویم. در مطالب بعدی به تشریح زیست‌بوم دیجیتال و اقتصاد زیست‌بوم‌های کسبوکاری دیجیتال می‌پردازیم.
منابع