اقتصاد پلتفرمی

رایج‌ترین نوع اقتصادهای پلتفرمی کسب­‌وکارهای مبتنی بر پلتفرم‌های تراکنش مالی و خریدوفروش هستند که از آن‌ها به عنوان «ترتیب‌دهنده یا واسط‌ دیجیتالی» نیز یاد می‌شود. از نمونه‌های شناخته شده اقتصادهای پلتفرمی می‌توان به آمازون، Airbnb، اوبر و بایدو در سطح بین‌الملل و سرزمین هوشمند پاد در داخل کشور اشاره کرد.

اقتصاد پلتفرمی و هر نوعی از کسب‌­و­کار مبتنی بر پلتفرم در واقع نقطه مقابل تجارت‌های سنتی خطی یا پایپ‌لاین (Pipeline) قرار دارد. کسب‌­وکارهای پایپ‌لاین صرفا محصولی که تولید شده را به مصرف‌کننده ارائه می‌کنند و بستری برای برقراری ارتباط فراهم نمی‌سازند.

به عنوان مثال دیجی‌کالا تا زمانی که یک فروشنده صرف بود به عنوان کسب‌­وکاری خطی شناخته می‌شد، اما پس از آن‌که بستری فراهم شد و فروشندگان می‌توانند کالاهای خود را به صورت مستقیم و با پرداخت کارمزدی از طریق این سایت اینترنتی به فروش برسانند، دیجی کالا به یک اقتصاد پلتفرمی از نوع خرده‌فروشی آنلاین تبدیل شده است.

در اوایل قرن جدید که شالوده اصلی اقتصاد پلتفرمی شکل گرفت، گسترش دنیای فناوری به نحوی پیش رفت که کسب‌وکارهای پلتفرمی به آرامی تجارت‌های سنتی و خطی را کنار زدند و باعث حذف آن‌ها از بازار شدند. به عنوان مثال شرکت‌های نوکیا و بلک‌بری در رقابت با کمپانی‌های مبتنی بر پلتفرم شکست خوردند یا شبکه نتفلیکس که سیستم شبکه نمایش خانگی بلاکباستر (Blockbuster) را با سال‌ها تجربه از دور رقابت خارج کرد.

اما این مسیر در گذر زمان دست‌خوش تغییر شد و کسب‌وکارهای بزرگ دریافتند برای موفقیت و ادامه فعالیت نیازی ندارند تجارت‌های خطی و سنتی را کنار بزنند. چرا که به نوعی هر کدام از آن کسب‌وکارهای سنتی می‌توانند به یک پلتفرم تبدیل شده یا حداقل به عضویت پلتفرم یک کمپانی بزرگ دیگر در بیایند.

طبق آمار و تحلیل کارشناسان استاتیستا (Statista) تا سال ۲۰۱۶ بیشتر از ۱۷۰ کمپانی مبتنی بر پلتفرم در سراسر جهان فعالیت داشته‌­اند که مجموع ارزش آن‌ها از یک میلیارد دلار فراتر رفته است و این روند طی سال‌های اخیر با رشد چشم‌گیری همراه بوده است. امروزه از ۱۰ کمپانی بزرگ فعال در صنایع مختلف جهانی، ۷ مورد از آن‌ها به عنوان اقتصاد پلتفرمی شناخته می‌شوند.

غول‌های فناوری مدرنی مانند اپل، گوگل، مایکروسافت، آمازون و علی‌بابا همگی از مدل تجاری اقتصاد پلتفرمی پیروی می‌کنند و هر کدام جوامع و بازارچه‌هایی اختصاصی برای برقراری ارتباط بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان دارند. این شرکت‌ها طی سال‌های اخیر رشد شگرفی داشتند و حتی توانسته‌اند سهم زیادی از کمپانی‌های متنوعی از سراسر جهان را خریداری کنند.

اقتصاد پلتفرمی در گفتاری دیگر با نام‌های پلتفرم آنلاین و پلتفرم دیجیتال هم شناخته می‌شود؛ چرا که اغلب تجارت‌های مبتنی بر این الگو از ساختارهای تحت شبکه و اینترنت برای تعامل با مشتریان و زمینه­‌سازی برقراری ارتباط استفاده می‌کنند. بسیاری از آن‌ها خدمات خود را در قالب فروشگاه‌های آنلاین یا سرویس‌های اشتراک‌گذاری خدمات ارائه می‌دهند و تراکنش‌های مالی و اقتصادی نیز در بطن همان پلتفرم‌ها صورت می‌گیرد.

«جفری پارکر» (Geoffrey Parker) کارشناس بازار اقتصاد پلتفرمی از دانشگاه MIT و نویسنده کتاب «انقلاب پلتفرم» در این رابطه می‌گوید: «عمده قدرت در صنایع مختلف به خصوص تکنولوژی در حال حرکت به سمت اکوسیستم‌ها است. پیام این اتفاق واضح است، چرا که تمام شرکت‌ها لازم است با مفهوم پلتفرم آشنا شده و جایگاه خودشان را در ساختار نوین صنایع که روز به روز نزدیکتر می‌شود پیدا کنند».

طبق تحلیل آمار توسط کارشناسان، تا حدود سال ۲۰۲۵ میلادی بالغ بر ۳۰ درصد از فعالیت‌های اقتصادی جهان که مبلغی حدود ۶۰ میلیارد دلار را شامل می­‌شود تنها توسط پلتفرم‌های دیجیتال و اقتصاد پلتفرمی در سراسر دنیا به گردش در خواهند آمد. هرچند پیش‌­بینی می‌شود تنها حدود ۳ درصد از کمپانی‌های فعلی استراتژی پلتفرمی ایدئالی داشته باشند.

انواع اقتصاد پلتفرمی

کسب‌­وکارهای مبتنی بر اقتصاد پلتفرمی طی سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته‌اند، اما لزوما نمی‌توان تمام آن‌ها را در یک شاخه قرار داد، چرا که سبک کسب­‌وکار و تجارت هر کدام به نوعی متفاوت است و تنها الگویی یکسان دارد.

به طور کلی سه نوع اقتصاد پلتفرمی وجود دارد:

۱. پلتفرم‌های تراکنشی: شرکت‌هایی که دربرگیرنده بازارچه‌های مجازی و یا محلی برای ملاقات افراد به صورت آنلاین هستند، اغلب در دسته پلتفرم‌های تراکنشی قرار می‌گیرند، چرا که به نحوی منجر به تعامل اقتصادی یا اجتماعی بین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان می‌شوند. نمونه‌های این دست از اقتصادهای پلتفرمی شرکت‌های آمازون، فیسبوک و نیز پی‌پاد هستند.

۲. پلتفرم‌های نوآورانه: این شرکت‌ها معمولا ابزار و روابط کاربردی به­‌خصوصی را تحت پلتفرمی منحصربه‌فرد در اختیار مخاطب قرار می‌دهند تا از آن‌ها برای مصرف شخصی یا تجاری و حتی تولید پلتفرمی دیگر استفاده شود. مایکروسافت، اوراکل و پادیوت خدماتی در این سبک پلتفرم ارائه می‌کنند.

۳. پلتفرم‌های ترکیبی: به ترکیب دو مدل تراکنشی و نوآورانه در کسب‌و‌کار پلتفرمی یک کمپانی می‌گویند که در واقع همزمان نه تنها تعاملی بین تولیدکننده و مصرف‌کننده برقرار می‌کنند، بلکه محتوایی برای ارائه جهت توسعه پلتفرم‌های ثانویه ارائه می‌دهند. گوگل پلی (اندروید) و پاداسپیس نمونه‌های پلتفرم ترکیبی هستند.

در طبقه‌بندی مدل تجاری، اقتصاد پلتفرمی به چهار دسته کلیدی و مهم دیگر تقسیم‌بندی می‌شود. این دسته‌ها هر کدام سبک تجارت و پیشبرد کسب‌وکارهایی که به اکوسیستم پلتفرمی روی آورده‌اند رانشان می‌دهد و به شرح زیر است:

• مدل پلتفرم انتقالی (Transitional Platform Model): ساده‌ترین و کم ریسک‌ترین مدل کسب­‌وکارهای اقتصاد پلتفرمی سبک انتقالی است. به این ترتیب که ساختاری بنیادین شکل گرفته و صرفا با ارتباطی مستقیم تعامل بین تولیدکننده و مصرف‌کننده را برقرار می‌سازد. در واقع تقاضا را به سمت عرضه انتقال داده و در این بین درصدی به عنوان حق فراهم‌آوری بستر به کسب و کار پایه می‌رسد. تیما (Timma) نمونه خارجی و اترز نمونه داخلی این مدل تجاری هستند.
• مدل پلتفرم دو سویه (Two-Sided Platform Model): در این حالت تولیدکننده و مصرف‌کننده بر بستر کسب‌­وکار با یکدیگر مستقیما ارتباط دوطرفه برقرار می‌کنند. در واقع کاربر نسبت به خدماتی که از عرضه‌کننده دریافت می‌کند، مبلغی را مستقیما به طرف مقابل پرداخت کرده و در این بین پلتفرم درصدی را از تولیدکننده دریافت می‌کند. اوبر (Uber) نمونه خارجی و اسنپ نمونه واضح داخلی این مدل اقتصاد پلتفرمی است.
• مدل پلتفرم چند سویه (Multi-Sided Platform Model): تقریبا مشابه با مدل دوسویه است، با این تفاوت که پلتفرم خدماتش را به صورت رایگان در اختیار تولیدکننده قرار می‌دهد و سپس چنانچه مصرف­‌کننده‌ای با تولیدکننده تعامل برقرار کرد، کمیسیونی توسط کسب‌و‌کار پایه از تراکنش دریافت خواهد شد. اپ‌استور نمونه خارجی و اسنپ‌فود نمونه داخلی این سبک از اقتصاد پلتفرمی هستند.
• مدل پلتفرم اشتراکی (Subscription Platform Model): مدل اشتراکی یا حق عضویت را می‌توان تکامل‌یافته‌ترین سبک تجارت اقتصاد پلتفرمی دانست. در این شرایط کاربر برای استفاده از پلتفرم بسته به نیازش هزینه اشتراک ماهیانه یا سالیانه‌ای پرداخت کرده و در سوی دیگر محصولات تولیدکنندگان را مستقیم یا غیرمستقیم خریداری کرده و نشر می‌دهند. در این شرایط بستر مناسب برای تعامل بین عرضه و تقاضا فراهم شده و تجاری‌سازی صورت می‌گیرد. نتفلیکس نمونه خارجی و فیلیمو نمونه داخلی این سبک از اقتصاد پلتفرمی هستند.

پلتفرم‌ها آینده صنایع مختلف را تغییر می­دهند و به پیش‌­بینی کارشناسان بزودی شالوده اقتصاد جهانی را شکل خواهند داد. سرزمین هوشمند پاد با ارائه انواعی از پلتفرم‌ها، اکوسیستمی از کسب‌وکارهای دیجیتال را شکل داده که هر کدام به نوعی در تامین نیازهای آینده شهروندان نقش دارند.

آینده اقتصاد پلتفرمی

آنچه در چشم­‌انداز اقتصاد بین­‌المللی به نظر می‌­آید، رشد روزافزون اقتصادهای پلتفرمی خواهد بود. این نوع اقتصاد تاب­‌آوری بیشتری در برابر ناملایمات اقتصادی خواهد داشت و می‌تواند تعداد بیشتری از کارآفرینان را با هزینه‌­های بسیار کم، وارد دنیای تجارت و کسب‌و‌کار کند. از این روی، اقبال عمومی نیز برای آن‌ها بیشتر خواهد شد. البته ملاحظاتی همچون امنیت ملی، تعاریف ملت‌ها و کشورها و نیز تعاملات بین‌المللی نیز در این میان وجود دارد که از اهمیت آنها نیز به سادگی نمی‌­توان عبور کرد.